آموزش در مهدکودک باید غیر مستقیم و کودک محور باشد. کودکانی که به مهدکودک می‌روند زمینه رشد اجتماعی‌شان تعدیل می‌شود. این بدان معنا نیست که زودتر رشد می‌کنند بلکه رشد برخی مهارت‌ها نظیر مهارت‌های کلامی، عاطفی، احساسی، تجسمی و .. کانالیزه می‌شود و …

رشد و تحول کودک

رشد و تحول کودک در دوران خردسالی، که از مهم ترین سال‌های زندگی به شمار می‌رود، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. توجه به نیاز های کودکان برای رشد بهتر در این سال های حساس، ضرورت دارد. ما در این مقاله بیشتر به بحث رشد و تحول کودک در سنین خردسالی پرداخته ایم که قطعا برای والدین کودکان مهد کودکی مفید خواهد بود.
کودکان در سنین مهد کودک و پیش دبستانی به برنامه‌های آموزشی باکیفیتی نیاز دارند تا رشد و تحول همه جانبه و یکپارچه کودک را به دنبال داشته باشد. برای دستیابی به آموزش باکیفیت، به برنامه آموزشی مناسب نیاز داریم. برنامه آموزشی رشد محور، برنامه ای است که مراکز آموزشی و مهدکودک ها با اجرای آن رسیدن به رشد و تحول همه جانبه و یکپارچه کودک را ممکن می کنند.

مسلماً والدین میل دارند مهدکودکی را بیابند که کودکشان در آنجا رشد کند و موفق شود، اما چگونه می‌توانند محلی را بیابند که برای کودک خردسال، هم چالش برانگیز و هم پرورش دهنده باشد. ویژگی های مهم یک برنامه آموزشی خوب و مناسب چیست؟ مقاله زیر پاسخ‌هایی را برای این پرسش‌های مهم در اختیار شما قرار می‌دهد.

تعریف رشد و تحول کودک

رشد و تحول با هم تفاوت دارند اما مکمل یکدیگرند. رشد و تحول کودک تغییراتی است که به شکل تدریجی و منظم و مستمر در کودک رخ می دهد. تدریجی بودن فرآیند رشد کودک به این معناست که این تغییرات یکدفعه ایجاد نمی شود بلکه طی مراحلی و با گذر زمان و افزایش سن کودک شکل می گیرد. منظور از منظم بودن فرآیند رشد و تحول کودک این است که تغییرات از نظم خاصی پیروی می کنند و با تفاوت هایی، در همه کودکان مشاهده می شود. معنای استمرار فرآیند رشد و تحول کودک این است که این تغییرات در تمام طول زندگی رخ می دهد و متوقف نمی شود.
رشد عموما جنبه كمّی دارد و با مقدار و اندازه مشخص می شود، مانند افزایش قد و وزن. تحول عبارت نشان از تغییرات کیفی است که کارکرد ها و مهارت ها را نشان می دهد، مانند تحول زبان به صورت بیان صداها، کلمات، جملات، درک مطلب و سایر مهارت های کلامی. جنبه های کمی رشد کودک و جنبه های کیفی تحول او از هم جدا نیستند و با یکدیگر ارتباط تنگاتنگ دارند.

تعریف برنامه رشد محور برای کودکان

در زمینه آموزش و پرورش کودکان پیش دبستانی در مهد کودک ها برنامه های متعددی وجود دارد که هر کدام بر مبنای اهداف، مبانی نظری، محتوا و روش های خاصی تدوین شده است. یکی از این برنامه های آموزش کودک «برنامه رشد محور» است.
برنامه رشد محور برنامه ای است که هدف آن کمک به رشد و تحول همه جانبه کودکان است. منظور از رشد و تحول همه جانبه کودک، رشد جسمی – حرکتی، شناختی، عاطفی، اجتماعی، کلامی و خلاقیت است.

ویژگی‌های برنامه رشد محور کودکان

برنامه رشد محور دارای ویژگی هایی است که اجرای آن در مهدکودک تاثیرات بسزایی در پرورش کودکان خواهد داشت. مهم ترین آنها عبارت است از:
• برنامه رشد محور، در کنار توجه به نیازهای کودکان برای دستیابی به رشد و تحول، تفاوت های فردی و اهنگ خاص رشد و تحول هر کودک را نیز در نظر دارد.
• برنامه رشد محور بر آموزش و مشارکت خانواده در فرایند آموزش و پرورش کودکان تاکید دارد و به افزایش آگاهی والدین در زمینه رشد و تحول کودک و یادگیری او کمک می کند.
• هر منطقه از کشور ما ویژگی های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی خاص خود را دارد. مراکز پیش از دبستان و مهدکودک ها نیز در همه نقاط کشور وضعیت مشابهی ندارند. در چنین شرایطی، اجرای برنامه آموزشی متمرکز و یکسان برای همه کودکان در مناطق مختلف و با شرایط متفاوت انتخاب مناسبی نیست. برنامه رشد محور برنامه متمرکزی نیست و مربیان می توانند به انتخاب فعالیت های متناسب با امکانات و شرایط خود و علایق و شرایط کودکان بپردازند.
• محور این برنامه آموزشی خلاقیت کودک و مربی است. توجه به علایق کودکان، پذیرش حق انتخاب و آزادی عمل آنان از ویژگی هایی است که این برنامه آموزشی را به یکی از بهترین برنامه های آموزشی برای رشد و تحول هدفمند کودک تبدیل می کند.

جنبه‌های اساسی رشد و تحول کودکان

در این جا قصد داریم به جنبه های اساسی رشد و تحول کودک که شامل ۶ جنبه است و همه زمینه ها را بطور جامع دربرمی گیرد، بپردازیم:

۱. رشد و تحول جسمی – حرکتی کودک

رشد و تحول جسمی – حرکتی کودک دارای دو بخش است:
الف) رشد جسمی که جنبه کمی دارد، شامل رشد اندام های بدن، وزن، قد و…
ب) رشد و تحول حرکتی که جنبه تحولی دارد و با تغییرات کیفی همراه است، شامل حرکت هایی مانند دویدن، پریدن و لی لی کردن.
سطوح اساسی رشد و تحول جسمی – حرکتی شامل رشد قد و وزن، رشد اندام ها و عضلات، هماهنگی بیشتر عضلات و اندام ها، رشد حرکات تعادلی مانند لیلی کردن و پریدن، و رشد مهارت های خودیاری کودک است. مهارت های خودیاری کودکان عبارت است از توانایی کودکان در انجام دادن کارهای فردی و شخصی که مهم ترین آن ها مهارت غذا خوردن، لباس پوشیدن، رعایت بهداشت فردی، مراقبت از بدن، کنترل ادرار و مدفوع و مراقبت از وسایل شخصی است.

۲. رشد و تحول شناختی کودک

منظور از رشد و تحول شناختی کودک، رشد مهارت ها و توانمندی هایی از اوست که به کودک در شناخت و درک محیط پیرامون خود کمک می کند.
مهم ترین سطوح رشد و تحول شناختی کودک شامل موارد زیر است:

حواس پنج گانه

حواس پنجگانه کودک مانند پنجره هایی، ارتباط کودک را با جهان پیرامون خود ممکن می سازند. کودک با دیدن، شنیدن، لمس کردن، بوییدن و چشیدن که ابزارهای شناخت اوست، دنیای اطراف خود را می شناسد.

حافظه

حافظه توانایی بازشناسی و یادآوری اشیا و موقعیت هاست. بازشناسی یعنی شناسایی مجدد اشیا و موقعیت هایی که کودک قبلا آنها را شناخته است و منظور از یادآوری به خاطر آوردن اشیا و موقعیت هاست.
حافظه انواع مختلف دارد: حافظه دیداری (بازشناسی و یادآوری محرکها از طریق دیدن)، شنیداری (بازشناسی و یادآوری محرکها از طریق شنیدن)، بویایی (بازشناسی و یادآوری محرکها از طریق بوییدن)، لمسی (بازشناسی و یادآوری محرکها از طریق لمس کردن)، و چشایی (بازشناسی و یادآوری محرکها از طریق چشیدن).
کودکان از نظر توانایی در هریک از انواع حافظه با هم تفاوت دارند. ضمن آنکه باید به پرورش انواع حافظه در کودکان پرداخت، توجه به تفاوت های فردی را هم نباید از نظر دور داشت.
استدلال
کودکان با توجه به مرحله ای که از نظر تحول شناختی در آن قرار دارند، در مورد محرک هایی که از راه حواس پنجگانه دریافت می کنند به استدلال می پردازند. مثلا کودک ۴ ساله، با قرار دادن تعدادی مداد در اندازه های مختلف در کنار یکدیگر، می تواند توضیح دهد که کدام بلندتر و کدام کوتاه تر است.

حل مسئله

از آنجایی که کودکان از مهارت استدلال برخوردارند، می توانند مسائل ملموس و روزانه خود را حل کنند. اما طبیعی است که شکوفایی این توانمندی کودک، مستلزم تمرین است. یکی از عوامل مهم در کسب مهارت حل مسئله، تشخیص روابط بین اشیا و پدیده هاست که معمولا کودکان با کنجکاوی و طرح سؤال ها و چراهای خود، به آن پی می برند.

تمرکز

کودکان بر حسب سن خود، توانایی تمرکز بر یک فعالیت را در مدت زمانی مناسب دارند.  تمرکز کودکان معمولا انتخابی است و به میزان علاقه مندی کودک به آن فعالیت بستگی دارد. تمرکز کودکان امری آموختنی است و با بازی ها وروش های جذاب می توان میزان تمرکز کودکان را افزایش داد.

درک مفاهیم اساسی

کودکان در این سنین، مفاهیم را به کمک حواس پنجگانه، تجربه و فعالیت های عملی که عمدتا به شکل بازی است درک می کنند. درک مفاهیم اساسی در تحول شناختی کودکان بسیار مهم و زمینه ساز درک منطقی کودک درسنین بالاتر است.
مفاهیم اساسی در این سنین عبارت است از مفاهیم پیش نیاز ریاضی، مفاهیم علوم یا شناخت محیط طبیعی و مفاهیم علوم اجتماعی یا شناخت محیط اجتماعی.
که در مقاله های بعد به این مفاهیم اساسی بیشتر خواهیم پرداخت.

٣. رشد و تحول عاطفی کودک

عواطف، حالات درونی هستند که به صورت طبیعی در همه انسان ها وجود دارند. افکار، عواطف (احساسات و هیجان ها) و رفتار اجزای سه گانه شخصیت هستند. پرورش عواطف کودکان در سلامت جسمی و روانی آن ها نقش مؤثری دارد.
عواطف را می توان به دو گروه کلی تقسیم بندی کرد:
۱ – عواطف خوشایند یا مثبت که مهم ترین آنها احساس شادی، امید، محبت، آرامش، امنیت، ارزشمندی و رضایت از خود است.
۲ – عواطف ناخوشایند یا منفی که اصلی ترین آنها عبارت است از ترس، خشم، غم، حسادت، اضطراب، احساس خود کم بینی یا خودبزرگ بینی.
هدف از رشد و تحول عاطفی کودکان، کاهش عواطف ناخوشایند کودک، پرورش عواطف خوشایند او و ایجاد تعادل در عواطف کودکان است. برای دستیابی به این هدف، لازم است کودکان عواطف یا احساسات خود را بشناسند و با راه های درست بیان آن ها آشنا شوند تا بتوانند کم کم و متناسب با سن خود، به خودکنترلی و مدیریت عواطف برسند. بیان درست عواطف یعنی ابراز آن ها به گونه ای که نه به خود کودک، نه به دیگران، و نه به اشیا و محیط زندگی آسیب برسد.

۴. رشد و تحول اجتماعی کودک

منظور از رشد و تحول اجتماعی کودکان، جامعه پذیری کودک است. خانواده، مهد کودک، رسانه های جمعی و عوامل دیگر در این جنبه از رشد کودک نقش دارند.
سطوح اصلی رشد و تحول اجتماعی کودکان عبارت است از:
• شناخت محیط اجتماعی که کودک در آن زندگی می کند. مثلا آشنایی با مشاغل، مکان ها و هر آنچه ساخته دست انسان است
• شناخت مناسبت ها و آداب و رسوم اجتماعی مانند روزها و مراسم خاص
• آشنایی با آداب و رسوم اجتماعی – اخلاقی مانند سلام، خداحافظی، سپاسگزاری، اجازه گرفتن و رعایت نوبت
• اشنایی با ارزشهای اجتماعی – اخلاقی مانند راستگویی، احترام به دیگران، کمک، همدلی،همکاری، مشارکت، مسئولیت پذیری و نظم
• توانایی برقراری ارتباط مناسب و مؤثر کودک با همسالان و بزرگسالان، بیان نظر خود و گوش دادن به صحبت دیگران
• شناخت حقوق شهروندی مانند حق برخورداری از آموزش، بازی، تغذیه کافی، بهداشت و ارتباط با همسالان
• آشنایی با حقوق دیگران و رعایت آن

۵. رشد و تحول کلامی کودک

زبان ابزار برقراری ارتباط با دیگران و یادگیری و تفکر است. کودکان در سنین حدود سه تا چهار سالگی معمولا از نظر تحول کلامی در سطحی قرار دارند که می توانند نیازهای خود را، که در سنین پایین تر با گریه یا رفتارهای دیگر نشان می دادند، با کلام بیان کنند و در استفاده از کلام مهارت کافی دارند.
مهم ترین سطوح رشد و تحول کلامی کودکان به شرح زیر است:
• مهارت های شنیداری شامل گوش دادن، تشخیص صدا ها، تمرکز شنیداری و درک مطالب از طریق گوش دادن (درک کلمات، جملات، داستان، کارتون و مطالب دیگر)
• مهارت های بیانی شامل دایره لغات، تلفظ درست صداها، جمله سازی، گفت و گو با دیگران، بیان مطالب، تصویر خوانی، روانی کلام، تعريف قصه های شنیده شده، شعرخوانی و داستان سازی به صورت فردی و گروهی باید توجه کنید که میزان تسلط بر این مهارت ها در سنین مختلف و در هر کودک، متفاوت است.

۶. رشد و تحول خلاقیت کودک

خلاقیت یعنی توانایی ایجاد و به کارگیری افکار و آثار جدید.
از حدود دو سالگی که توانایی تجسم اشیا در نبود آنها در کودک شکل می گیرد، مهارت های خلاقیتی کودک نیز نمایان می شود. سطوح مهم رشد و تحول خلاقیت عبارت است از:
• خلاقیت تصویری شامل انواع نقاشی خلاق، تصویر خوانی خلاق و توصیف خلاق مناظر و موقعیت هایی مانند دریا، پارک یا خیابان
• خلاقیت حرکتی شامل بازی های خلاق، نمایش خلاق، حركات خلاق و حرکات موزون
• خلاقیت حجمی شامل انواع ساخت و ساز (کاردستی)
• خلاقیت کلامی شامل داستان گویی خلاق، داستان سازی خلاق، بیان جملات خلاق، طرح سؤال ها و ارائه پاسخ های خلاق، طرح معما و چیستان
• درک زیبایی ها به ویژه در طبیعت شامل علاقه به مشاهده زیبایی ها، لذت بردن از زیبایی ها و بیان آن ها در قالب خلاقیت های کلامی، تصویری، حجمی و حرکتی.
در مورد خلاقیت کودک، توجه به نکات زیر ضروری است:
• دوران خردسالی زمان شکوفایی خلاقیت کودک است. پرهیز از الگو دادن، محدود کردن کودک، تحمیل کردن و بی توجهی به علایق و تفاوت های کودکان به این شکوفایی کمک می کند.
• پژوهش های متعدد در سال های اخیر نشان داده است که خلاقیت کودکان را می توان مانند سایر توانایی های کودکان پرورش داد. فراهم آوردن امکان اجرای فعالیت های خلاق، در سطوح مختلف رشد به پرورش خلاقیت کودکان کمک می کند.
هماهنگی والدین با مهد کودک و آموزش روش های پرورش خلاقیت به والدین کودکان امری ضروری است که توسط مهد کودک انجام می شود.

همچنین می توانید برای دستیابی به اطلاعات بیشتر مطلب دیگری را مطالعه فرمایید
رشد 5 مهارت در کودک